Pisika

Dagiti nadumaduma a kas pagarigan iti maipapan ti bagi a penomena

Ti piksika (manipud iti Taga-ugma a Griego: φύσις, romanisado: physis, lit. 'katutubo') ket maysa a masna a siensia a maipanggep ti panagadal iti banag^[1] ken ti bukodna a panaggunay babaen ti limbang nga oras, a mairaman dagiti mainaig a konsepto a kas ti enerhia ken puersa.^[2] Iti nalawlawa pay, daytoy ket ti sapasap a panagusig iti katutubo, a maaramid tapno maawatan ti panagtignay a sitatakneng iti law-ang.^[3]^[4]^[5]

Ti pisika ket isu ti kadaaanan nga kadagiti akademia a disiplina, a baka isu daytoy ti kadaana babaen ti pannakairamanna iti astronomia.^[6] Kadagiti napalabas a milenio, ti pisika ket paset iti masna a pilosopia a mairaman ti kimika, ken dagiti pudno a sanga iti matematika, ken biolohia, ngem idi panawen ti Sientipiko a Rebolusion idi maika-16 a siglo, dagiti masna a siensia ket rimsua a kas maysa a naisangsangayan a programa ti panagsukisok iti bukodda a karebbengan.^[7] Ti pisika ket ket maisabsabat kadagiti adu a interdisiplinario a luglugar ti panagsukisok, a kas ti biopisika ken kabuklan a kimika, ken dagiti pagbeddengan iti pisika ket saan a nainget a naipalpalawag. Adu dagiti kapanunotan iti pisika a kadawyan a mangipalawag ti kamasapulan a mekanismo kadagiti sabsabali a siensia, bayat nga agluklukat kadagiti baro a adalanan iti panagsukisok kadagiti lugar a kas iti matematika ken pilosopia.

Ti pisika ket nakaaramid kadagiti naimudingan a parawad babaen ti panakaparang-ay kadagiti baro a teknolohia a rimsua manipud kadagiti teoretika a naparang-ay. Para iti kas pagarigan, dagiti panagrang-ay iti panakaawat iti elektromagnetismo wenno nuklear a pisika ket nagitulod ti dagus a panagrang-ay kadagiti baro a produkto a dramatiko ti pannakatranspormana iti moderno nga aldaw ti kagimongan, a kas dagiti telebision, dagiti kompiuter, dagiti domestiko nga aparato, ken dagiti nuklear nga armas; ti panagrang-ay iti termodinamiko a nagitulod ti panagrangrang-ay iti industrialisasion; ken dagiti panagrang-ay iti mekaniko ket nagiparegget ti panagrangrang-ay iti kalkulo.

^ Ni Richard Feynman ket nagirugi kadagiti bukodna a Lektura nga adda iti atomiko a hipotesis, a kas iti kinabukodannna a nakompakto nga insao para kadagiti amin a sientipiko a pannakaammo: "No, iti adda a kataklismo, amin a sientipiko a pannakaammo ket madadaelto, ken maysa laeng a sentensia ti maipasa kadagiti sumaruno a kaputotanan …, ania dagiti insao nga aglaon laeng iti kaaduan a pakaammo iti kabassitan a balikas? Mamatiak … a dagiti amin a banbanag ket maaramid kadagiti atomo – dagiti bassit a partikula nga agpalpalikmut iti agnanayon a panaggungunay, nga agaw-awis iti tunggal maysa kaniada no agaddayoda bassit, ngem maiyabug no maipespesda iti tunggal maysa. …" Feynman, R. P.; Leighton, R. B.; Sands, M. (1963). The Feynman Lectures on Physics [Dagiti Lektura iti Pisika ni Feynman] (iti Ingles). Vol. 1. p. I-2. ISBN 0-201-02116-1.
^ Maxwell, J. C. (1878). Matter and Motion [Banag ken Panaggunay]. D. Van Nostrand. p. 9. ISBN 0-486-66895-9. Physical science is that department of knowledge which relates to the order of nature, or, in other words, to the regular succession of events. [Ti maipapan ti bagi a siensia ket isu ti departamento iti pannakaammo a mangibaga iti urnos ti katutubo, wenno, iti sabali a balikas, ti kadawyan a panagsasaruno dagiti paspasamak.]
^ H.D. Young; R.A. Freedman (2004). Unibersidad a Pisika nga adda ti Moderno a Pisika (Maika-11 nga ed.). Addison Wesley. p. 2. Ti pisika ket maysa a eksperimental a siensia. Dagiti pisiko ket agpalpaliiwda ti penomena ti katutubo ken padasenda a biruken dagiti tabas ken pamunganayan a minaig kadagitoy a penomena. Dagitoy a tabas ket makunkuna a maipapan ti bagi a teoria wenno, no dagitoy ket nasayaatdan a naipatakder ken adun ti panakaus-suarda, ket dagiti maipapapan ti bagi a linteg wenno dagiti pamunganayan.
^ S. Holzner (2006). Pisika para kadagiti masitammel. Wiley. p. 7. ISBN 0-470-61841-8. Ti pisika ket ti pinagadal iti lubongmo ken ti lubong ken ti nakapalikmut a law-angmo.
^ Paammo: Ti termino a 'law-ang' ket naipalpalawagan a kas dagiti amin a maipapan ti bagi a naparsua: ti kinadagupan iti limbang ken oras, amin a porma iti banag, enerhia ken momento, ken dagiti maipapan ti bagi a linteg ken dagiti agnanayon a mangituray kaniada. Nupay kasta, ti termino a 'law-ang' ket mabalin pay nga usaren iti sabali bassit a kabanagan iti kontesto a kapanunutan, a mangibagbaga ti konsepto a kas ti kosmos wenno ti pilosopiko a lubong.
^ Adda dagiti ebidensia a dagiti kasapaan a sibilisasion a napetsado iti labes ti 3000 BCE, a kas dagitiSumeriano, Taga-ugma nga Ehipsio, ken dagiti Tanap ti Indo a Sibilisasion, ket addada amin kadagiti maipadpadto a pannakaammo ken ti nasayaat a panakaawat kadagiti panaggunay iti Init, Bulan, ken bitbituen.
^ Ti 1620 a Novum Organum ni Francis Bacon ket naipangruna iti panagranrang-ay iti sientipiko a pamay-an.

[feynman-1] Ni Richard Feynman ket nagirugi kadagiti bukodna a Lektura nga adda iti atomiko a hipotesis, a kas iti kinabukodannna a nakompakto nga insao para kadagiti amin a sientipiko a pannakaammo: "No, iti adda a kataklismo, amin a sientipiko a pannakaammo ket madadaelto, ken maysa laeng a sentensia ti maipasa kadagiti sumaruno a kaputotanan …, ania dagiti insao nga aglaon laeng iti kaaduan a pakaammo iti kabassitan a balikas? Mamatiak … a dagiti amin a banbanag ket maaramid kadagiti atomo – dagiti bassit a partikula nga agpalpalikmut iti agnanayon a panaggungunay, nga agaw-awis iti tunggal maysa kaniada no agaddayoda bassit, ngem maiyabug no maipespesda iti tunggal maysa. …" Feynman, R. P.; Leighton, R. B.; Sands, M. (1963). The Feynman Lectures on Physics [Dagiti Lektura iti Pisika ni Feynman] (iti Ingles). Vol. 1. p. I-2. ISBN 0-201-02116-1.

[2] Maxwell, J. C. (1878). Matter and Motion [Banag ken Panaggunay]. D. Van Nostrand. p. 9. ISBN 0-486-66895-9. Physical science is that department of knowledge which relates to the order of nature, or, in other words, to the regular succession of events. [Ti maipapan ti bagi a siensia ket isu ti departamento iti pannakaammo a mangibaga iti urnos ti katutubo, wenno, iti sabali a balikas, ti kadawyan a panagsasaruno dagiti paspasamak.]

[3] H.D. Young; R.A. Freedman (2004). Unibersidad a Pisika nga adda ti Moderno a Pisika (Maika-11 nga ed.). Addison Wesley. p. 2. Ti pisika ket maysa a eksperimental a siensia. Dagiti pisiko ket agpalpaliiwda ti penomena ti katutubo ken padasenda a biruken dagiti tabas ken pamunganayan a minaig kadagitoy a penomena. Dagitoy a tabas ket makunkuna a maipapan ti bagi a teoria wenno, no dagitoy ket nasayaatdan a naipatakder ken adun ti panakaus-suarda, ket dagiti maipapapan ti bagi a linteg wenno dagiti pamunganayan.

[4] S. Holzner (2006). Pisika para kadagiti masitammel. Wiley. p. 7. ISBN 0-470-61841-8. Ti pisika ket ti pinagadal iti lubongmo ken ti lubong ken ti nakapalikmut a law-angmo.

[5] Paammo: Ti termino a 'law-ang' ket naipalpalawagan a kas dagiti amin a maipapan ti bagi a naparsua: ti kinadagupan iti limbang ken oras, amin a porma iti banag, enerhia ken momento, ken dagiti maipapan ti bagi a linteg ken dagiti agnanayon a mangituray kaniada. Nupay kasta, ti termino a 'law-ang' ket mabalin pay nga usaren iti sabali bassit a kabanagan iti kontesto a kapanunutan, a mangibagbaga ti konsepto a kas ti kosmos wenno ti pilosopiko a lubong.

[6] Adda dagiti ebidensia a dagiti kasapaan a sibilisasion a napetsado iti labes ti 3000 BCE, a kas dagitiSumeriano, Taga-ugma nga Ehipsio, ken dagiti Tanap ti Indo a Sibilisasion, ket addada amin kadagiti maipadpadto a pannakaammo ken ti nasayaat a panakaawat kadagiti panaggunay iti Init, Bulan, ken bitbituen.

[7] Ti 1620 a Novum Organum ni Francis Bacon ket naipangruna iti panagranrang-ay iti sientipiko a pamay-an.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]